Rok 1989 - ROK PRZEŁOMU
O zasadniczej zmianie sytuacji Polski w ciągu 1989 roku przesądziły trzy wydarzenia: obrady Okrągłego Stołu trwające od 6 lutego do 5 kwietnia, wybory do Sejmu i Senatu z 4 czerwca oraz utworzenie 12 września rządu przez wywodzącego się z „Solidarności” premiera Tadeusza Mazowieckiego.
Przy Okrągłym Stole liczyły się dwie strony: „Solidarność”, która po 13 grudnia 1981 r. za główny cel walki uznała powrót do legalnego działania i liczyła się z tym, że trzeba będzie porozumieć się z władzami, oraz PZPR, która od lat powtarzała jak mantrę, że „Solidarności” już nie ma i nigdy nie będzie. Zarys kompromisu ustalono wcześniej: „Solidarność” zostanie zalegalizowana, a w zamian za to weźmie udział w nie w pełni wolnych wyborach i chcąc nie chcąc, udzieli w ten sposób władzom legitymizacji. Podczas szczegółowych negocjacji powstały projekty ostrożnych reform kilkunastu dziedzin życia publicznego. Po czterech latach próby eksperyment pokojowego współistnienia władzy i opozycji miał zostać poszerzony: następne wybory w pełni wolne, zniesienie ograniczeń praw obywatelskich, dalsze reformy ustroju politycznego i gospodarczego.
Zainteresowanie społeczeństwa obradami Okrągłego Stołu było umiarkowane. Oceniano, że każda ze stron ma po około 15 procent aktywnych zwolenników, a 70 procent narodu pogrążone jest w apatii: pustki w kieszeniach, pustki w sklepach, codzienne trudności, brak osobistych perspektyw i niewiara, że cokolwiek zmieni się na lepsze. Od zdławienia „Solidarności” minęło siedem lat wypełnionych czarną propagandą antyopozycyjną. A relacje z obrad w oficjalnych mediach nie sprzyjały przekonaniu o przełomowym znaczeniu Okrągłego Stołu.
Termin wyborów wyznaczono na 4 czerwca. „To był po prostu dramat – wspominał Jacek Kuroń. – Jak nie mając pieniędzy, logistycznego zaplecza i organizacyjnych struktur można w dwa miesiące zorganizować, przeprowadzić i wygrać kampanię wyborczą w 40-milionowym kraju, w którym od 40 lat nie odbyły się normalne wybory? Nie można! Zwłaszcza że druga strona miała i pieniądze, i zaplecze, i nieźle działające struktury”.
Kierowanie kampanią Solidarność powierzyła Komitetowi Obywatelskiemu – 120 indywidualistom, uczonym, artystom, działaczom katolickim, którzy spotkali się wcześniej zaledwie kilka razy. I stał się cud: w całym kraju powstało kilkaset lokalnych Komitetów Obywatelskich. Do pracy kilkanaście godzin na dobę stanęło tysiące wolontariuszy z maszynami do pisania, przyborami malarskimi, krzesłami i czajnikami. Mury pokryły solidarnościowe plakaty. Podziemne powielacze wydobyto z ukrycia i drukowano ulotki, gazetki i foldery. Na ulicach pojawiły się improwizowane punkty informacyjne, a agitatorzy wciągali przechodniów do dyskusji. Pomocni byli księża, którzy udostępniali lokale parafialne i zachęcali do udziału w wyborach. Zapanował entuzjazm porównywalny z założycielskim okresem „Solidarności”.
Tadeusz Mazowiecki pytany, po co był Okrągły Stół, odparł: „Żeby stworzyć przestrzeń wolności”. A wolność jest zaraźliwa. Wybory stworzyły okazję, aby społeczeństwo wzbiło się na podmiotowość i odzyskało samo siebie. „Solidarność” nie mogła ich wygrać, ale zdobyła wszystko, co było możliwe. A władza straciła pewność siebie. Senat, z jednym wyjątkiem solidarnościowy, uzmysławiał, jak wymuszony i niereprezentatywny jest skład Sejmu. Bronisław Geremek powiedział: „Wchodząc w wybory, nie mieliśmy poczucia tej siły, którą uzyskaliśmy w ich rezultacie". Trzy miesiące później powstał pierwszy po wojnie niekomunistyczny rząd (choć z udziałem ministrów z PZPR). Sławni aktorzy przypominali nam: ,Jesteśmy wreszcie we własnym domu". Odzyskaliśmy państwo.
29 grudnia 1989 roku nastąpił formalny koniec epoki PRL. Nasz kraj odzyskał historyczną nazwę: Rzeczpospolita Polska i według konstytucyjnej definicji nie był już „państwem socjalistycznym”, lecz demokratycznym państwem prawa. Z Konstytucji wykreślono artykuły o przewodniej roli PZPR i sojuszu ze Związkiem Radzieckim, a orzeł w godle znów miał koronę. Dzień wcześniej Sejm uchwalił „plan Balcerowicza” – pakiet ustaw zapowiadający zmianę ustroju gospodarczego z „socjalistycznego” na wolnorynkowy.
Kalendarium
18 I |
Komitet Centralny PZPR zapowiedział zniesienie ograniczeń w tworzeniu związków zawodowych. |
22 I |
Krajowa Komisja Wykonawcza Solidarności: to „zasadniczy krok w kierunku dialogu społecznego. Powstała możliwość negocjacji dotyczących Solidarności oraz spraw kraju”. |
27 I |
Lech Wałęsa i Czesław Kiszczak na spotkaniu w Magdalence ustalili na 6 lutego termin rozpoczęcia Okrągłego Stołu oraz procedurę i tematy obrad. |
5 IV | Po dwóch miesiącach negocjacji przyjęto porozumienia Okrągłego Stołu. Lech Wałęsa: „Osiągnęliśmy niezbędne minimum dla wkroczenia na szlak przemian demokratycznych” |
7 IV | Sejm uchwalił zmiany w Konstytucji (przywrócenie urzędu prezydenta i senatu, nowe ordynacje wyborcze do parlamentu) oraz ustawę o stowarzyszeniach. |
8 IV | Komitet Obywatelski „Solidarność” objął patronat nad związkową kampanią wyborczą do parlamentu. |
13 IV | Rada Państwa wyznaczyła termin wyborów na 4 i 18 czerwca. |
17 IV | Sąd Wojewódzki w Warszawie ponownie zarejestrował NSZZ Solidarność; trzy dni później - NSZZ RI Solidarność. |
23 IV | Komitet Obywatelski zatwierdził listę kandydatów opozycji do sejmu i senatu. |
28 IV | Pierwsza audycja Solidarności w Polskim Radiu. |
29 IV | W Stoczni Gdańskiej spotkanie 260 kandydatów Komitetu Obywatelskiego; ich zdjęcia z Lechem Wałęsą wykorzystano w kampanii wyborczej. |
8 V | Pierwszy numer „Gazety Wyborczej”. |
9 V | Pierwsza audycja Studia Solidarność w TVP. |
2 VI | Wznowienie „Tygodnika Solidarność”. |
4 VI | Pierwsza tura wyborów, frekwencja 62%. Komitet Obywatelski zdobył 252 z 261 dostępnych mandatów. Klęska zgłoszonej przez władze „listy krajowej”: do Sejmu nie weszło 33 z 35 prominentów PZPR, ZSL i SD. |
12 VI | Rada Państwa zmieniła ordynację wyborczą do Sejmu aby umożliwić obsadzenie mandatów zarezerwowanych dla „listy krajowej”. |
18 VI | Druga tura wyborów, frekwencja 26%. Tylko jeden kandydat Solidarności nie zdobył mandatu. 260 posłów i senatorów Solidarności utworzy Obywatelski Klub Parlamentarny. |
3 VII | W „Gazecie Wyborczej” artykuł Adama Michnika „Wasz prezydent, nasz premier” - propozycja wejścia Solidarności do rządu. |
4 VII | Inauguracyjne posiedzenia Sejmu i Senatu. |
7 VII |
Koniec „doktryny Breżniewa”; Michaił Gorbaczow wyklucza ingerencję ZSRR w wewnętrzne sprawy innych państw. |
19 VII | Zgromadzenie Narodowe wybrało Wojciecha Jaruzelskiego na prezydenta; otrzymał jeden głos ponad wymagane minimum. |
2 VIII |
Czesław Kiszczak kandydatem na premiera. |
7 VIII |
Lech Wałęsa: rząd powinna utworzyć koalicja OKP, ZSL i SD. |
19 VIII | Kiszczak zrezygnował. |
24 VIII | Sejm powołał Tadeusza Mazowieckiego na prezesa Rady Ministrów. |
12 IX | Sejm zatwierdza skład rządu Mazowieckiego: premier i 12 ministrów z Solidarności, po 4 z PZPR i ZSL, 3 z SD, jeden niezależny. |
28 X | Aktorka Joanna Szczepkowska oznajmia w dzienniku TVP: 4 czerwca 1989 roku skończył się w Polsce komunizm. |
9 XI | Zburzenie muru berlińskiego. |
28 XII | Sejm zatwierdza „plan Balcerowicza” - dziesięć ustaw zmieniających ustrój gospodarczy z socjalistycznego na wolnorynkowy. |
29 XII | Z konstytucji usunięto zapis o przewodniej roli PZPR i sojuszu ze Związkiem Radzieckim oraz powrócono do nazwy Rzeczpospolita Polska i godła z orłem w koronie; formalny koniec PRL. |